نقشِ زنانِ نژادة دربار در بر تختنشینیِ شاهانِ نخستینِ ساسانی (مطالعۀ موردی: شاپوردختک همسر بهرام دوم)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران باستان، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

10.30465/ws.2024.45528.3871

چکیده

بنابر برخی از عهدنامه‌ها و وصیت­نامه‌های منسوب به شاهان ساسانی که توسط مورخان دورة اسلامی به دست ما رسیده، فرآیند شاه‌گزینی توسط خود شاه انجام می‌پذیرفته است. در نامة تنسر به گشنسب شیوه‌ای دیگر گزارش شده که طی آن انجمن‌های دائمی شاه­گزینی وجود داشته که وظیفة آن‌ها که شامل مؤبدان مؤبد، دبیران مهشت و سپاهبد سپهبذان می‌شد، برگزیدن جانشین، پس از مرگ شاه بود. تا پیش از برگردانِ کتیبة شاپور یکم ساسانی بر کعبة زردشت، آگاهی ما در بابِ زنان دربار ساسانی محدود به اطلاعاتی می‌شد که از طریق روایات مورخان دورة اسلامی در اختیار داشتیم. با ترجمة کتیبة شاپور، ابعاد جدیدی در مسئلة قدرت از طریق زنان نژادة دربار و تأثیرگذاری آن‌ها در موضوع جانشینی و مشروعیت شاهان نخستین ساسانی پیشِ رویِ پژوهشگران پدیدار شد. در این پژوهش تلاش ما بر این است تا با شیوۀ توصیفی-تحلیلی، ضلع سومی در مثلث قدرت دورة ساسانی که همانا زنان بانفوذ دربار بوده‌اند، بگشاییم. از این رو، به بررسی وضعیت زنان والاتبار در دربار شاهان ساسانی از اردشیر یکم تا نرسه (224-302م.) و جایگاه زنان نژاده در به قدرت رسیدن شاهان این دودمان خواهیم پرداخت. پژوهش موردی ما در میان این بانوان، «شاپوردختگ»، همسر بهرام دوم و مادر بهرام سوم است که به احتمال فراوان مدتی نیز به عنوان ولیعهد شاهِ ساسانی نیز انتخاب شده بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The role of noble women in the enthronement of the first Sassanid kings (Case study: Šāpūrdoxtak, wife of Bahram II)

نویسندگان [English]

  • Esmaeil Sangari 1
  • Mohammad Tavakolian 2
1 Associate Professor of History Department, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 PhD student in Ancient history of Iran, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

According to some contracts and testaments attributed to the Sassanid kings that have been reached to us by historians of the Islamic period, the process of choosing a king was done by the king himself. Another method was reported in Tansar's letter to Gošnasb, in which there were permanent associations for the selection of the king, whose duty was to select the successor after the death of the king, which included Mobadān Mobad, Mahasht's secretaries (Head of secretaries), and Sepāhbod Sepahbazān (Commander-in-Chief of the Army). Until the translation of the Shapur I inscription on Zoroaster's Ka’ba, our knowledge about the women of the Sassanid court was limited to the information we had through the narrations of historians of the Islamic period. By translating Shapur's inscription, new dimensions of power, through noble women and their influence on the issue of succession and legitimacy of the first Sassanid kings, appeared for the researchers. In this research, our effort is to open the third side in the power triangle of the Sassanid period, which was the influential women of the court, with a descriptive-analytical method. Therefore, the status of noble women in the court of Sassanid kings from Ardashir I to Narseh (224-302 AD) and the position of noble women in the coming to power of the kings of this dynasty will be examined. Our case study among these women is “Šāpūrdoxtak ", the Bahram II’ wife and Bahram III’ mother, who was most likely chosen as the crown prince of the Sassanid king for a while.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sasanian women
  • Šāpūrdoxtak
  • Bahram II
  • Literary data
  • Archaeological evidence

مراجع

بروسیوس، ماریا(1388). ایران باستان، ترجمه عیسی عبدی. تهران: ماهی.
بریان، پی­یر(1386). تاریخ امپراطوری هخامنشیان، ج دوم، ترجمه مهدی سمسار، تهران: فرزان­روز و قطره.
جلیلیان، شهرام(1387). شاه­گزینی در دورة ساسانی؛ فرآیند شاه­گزینی در نامة تنسر به گشنسب، مجلة تاریخ ایران، شمارة 5/59.
جلیلیان، شهرام(1397). تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان، تهران: سمت.
حسنی، میرزامحمد(1393). نقش­برجسته­های نویافتة ساسانی، تهران: نشر ققنوس.
دوشن­گیمن، ژاک(1377). دین‌ زرتشت در تاریخ ایران. کمبریج: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، ج 3، قسمت دو، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
رجبی، پرویز(1387). هزاره‌های گم شده، جلد پنجم: ساسانیان. تهران: توس.
روشن­ضمیر، بهرام(1391). نقدی بر درآمدی بر نظام جنسیت و نابرابری اجتماعی در ایران ساسانی، مجلة کندوکاو: ژورنال تخصصی باستان­شناسی دانشگاه همدان، شمارۀ 11، بهار و تابستان.
سامی، علی(1389). تمدن ساسانی، ج دوم، تهران: سمت.
سودآور، ابوالعلاء(1384). فرّه ایزدی، تهران: نی.
شراتو، امبرتو(1383). هنر اشکانی و ساسانی، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: مولی.
شهبازی، علیرضا­شاپور(1398). تاریخ ساسانیان، ترجمه بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسة آن با تاریخ بلعمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شیپمان، کلاوس(1390). مبانی تاریخ ساسانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: فرزان­روز.
فرای، ریچارد نلسون(1383). تاریخ باستانی ایران، ترجمه مسعود رجب­نیا. تهران: علمی­ و فرهنگی.
کریستن‌سن، آرتور امانوئل(1367).  ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب.
گیرشمن، رومن(1390). هنر ایران در دوران اشکانی و ساسانی، ترجمۀ بهرام فره‌وشی، تهران: علمی­وفرهنگی.
لوکونین، ولادیمیر گریگورویچ(1364). تمدن ایران ساسانی، ترجمۀ عنایت االله رضا. تهران: علمی­وفرهنگی.
مجمل­التواریخ­و­القصص(1383). به تصحیح محمد تقی بهار، تهران: دنیای کتاب.
مصطفوی، سیدمحمدتقی(1343). نقوش ساسانی در فارس، انجمن فرهنگ ایران باستان، دورۀ 1، شمارۀ3.
موسوی­حاجی، رسول و علی­اکبر سرفراز(1396). نقش برجسته‌های ساسانی، تهران: سمت.
نصراله‌زاده، سیروس(1386). نام تبارشناسی ساسانیان از آغاز تا هرمزد دوم، تهران: پژوهشکده زبان و گویش با همکاری اداره کل امور فرهنگی.
وندایی، میلاد(1398). شاهان بر سنگ، اصفهان: مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی واحد صنعتی.
ویدن­گرن، گئو(1378). فئودالیسم در ایران باستان. ترجمة هوشنگ صادقی، تهران: قطره.
ویسهوفر، یوزف(1390). ایران باستان (از 550 پیش­ازمیلاد تا 650 پس­ازمیلاد)، ترجمه مرتضی ثاقب­فر، تهران: ققنوس.
وینتر، انگلبرت؛ دیگناس، بئاته(1386). روم و ایران دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی، ترجمۀ کیکاووس جهانگیری. تهران: فرزان­روز.
هنینگ، والتر برونو(1373). آخرین سفر مانی، آیین گنوسی و مانوی، ویراستة میرچا الیاده، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: فکر روز.
هینتس، والتر(1385). یافته­های تازه از ایران باستان، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران: ققنوس.
یارشاطر، احسان(1387). کلیات عبید زاکانی، به­کوشش محمدجعفر محبوب، نیویورک: Bibliotheca Persica press
یوزف، مارکوارت(1373). ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمة مریم میراحمدی، تهران: اطلاعات.
Bivar, A.D.H. (1979). “The Absolute Chronology of the Kushano-Sasanian Governors in Central Asia”, G. Hermatta(ed.). Prolegomena to the Sources in the History of Pre-Islamic Central Asia, Budapest, p. 317-332.
Brosius, M. (2000). “Women in Pre-Islamic Persia”, Encyclopaedia Iranica.
Canepa, M. (2013). “Sasanian Rock Reliefs”, in: D.T. Potts(ed.), The Oxford Handbook of Ancient Iran, Oxford University Press, p. 856- 877.
Chamount, M.L. (1963). ‘‘A Propos de quelques personnages féminins figurant dans l’inscription trilingue de Šāhpuhr ler a la Ka,aba de Zoroastre”, Journal Near Eastern Study 22, p. 194-199.
Choksy, J.K. (1989). “A Sasanian monarch, his queen, crown prince and deities: the coinage of Wahram II”, American numismatic society, p. 117-135.
Curtis, V.S. and Stewart, S. (2008). The Sasanian era, I. B. Tauris.
Daryaee, T. (2014). Sasanian Persia: The Rise of an empire, I.B Tauris.
De Waele, E. (1977). «Nouvelles miettes de sculpture rupestre sassanide a Naqsh-e Rostam», Syria, Tome 54. Fascicule 1-2: 65-88.
De Waele, E. (1978). “Sur le bas-relief sassanide de Tang-e Qandil et li bas-relief
au couple de Barm-I Dilak”, Revue des archéologues et historiens d’art de Louvain, 11: 9-32.
Erdmann, K. (1948). “Sasaniddische Felsreliefs-Römische Historienreliefs”, in Antike und Abendland, Beiträge zum Verständnis der Griechen Römer und ihres Nachlebens, vol. 111: 75- 87.
Erdmann, K. (1950). “De Sasanidischen Felsreliefs von Barm I Dilak”, Zeitschrift
der Deutschen Morgenlӓndischen Gesellschaft, 99 (1945-1949): 50-57.
Overlaet, B. (2010). “Flower and Fire Altar. Fact and fiction on the Barm-I Dilak
reliefs”, Iranica Antiqua vol. XLV, p. 337-352.
Frye, R.N. (1974). «The Sasanian bas- relief at Tang-i Qandil», Iran 12: 188-190.
Ghirshman, R. (1972). «Un nouveau bas-relief sassanide», mélanges G.Widengern II, p.75-79.
Gignoux, Ph. (1984). “Pour une nouvelle histoire de l’Iran Sassanids”, Middle Iranian studies proceedings of the International symposium organized by the Katholieke Universitiet Leuven, p. 253-262.
Gignoux, Ph. (1986). Noms propres Sassanides en moyen-perse épigraphique Iranisches Personennamenbuch II, 2, Wien.
Gignoux, Ph. et Gyselen, R. (1989). “Sceaux de femmes à l’époque Sassanide”. in  Archaeologia Iranica et Orientalis. Tome. II, Gent 1989. Pp. 877-896.
Gignoux, Ph. (1991). «Les Quartre Inscriptions Du Mage Kirdir: Textes et Concordances Paris», Cahier Studia Iranica 9.
Gignoux, Ph. (1994). “Dēnag”, Encyclopaedia Iranica, vol. VII, F. 3, P. 282.
Göbl, R. (1971). Sasanian Numismatics, trans. by Paul Severin,
Vienna, Klinkhardt & Biermann.
Grabowski, M. (2009). “Wczesno Sasanid z Kie Relief Skalne Iranu”, Studia Materialy Archeoogiczne, Tom 14: 17-53.
Gyselen, R. (2013). “Vahram III and the rock relief of Naghsh-I Rustam II”, A Contribution to the Iconography of Sasanian crown prince in the Third Century, Abstract Iranica, vol. 32-33.
Haernick, E. and Overlaet, B. (2009). “The Sasanian Roch Reliefe of Bahram II at Guyum (Fars, Iran)”, Iranica Antiqua 44: 531-558.
Harmatta, J. (1971) “Sino-Iranica”, AAASH 19, p. 133-147.
Harper, P.O & Meyers, P. (1981). Silver Vessels of the Sasanian period. vol. I:
Royal Imagery, New York.
Henning, W. B. (1954). “Notes on the Great Inscription of Shapur I”, Jackson Memorial Volume, Bombay. Selected Papers, Acta Iranica 15 1977 (2): 415-29.
Hermann, G. (1981). “The Sasanian Rock Reliefs at Bishapur: Part 2. Bishapur IV,
Bahram II receiving a Delegation, Bishapur V, The Investiture of Bahram I, Bishapur VI, The Enthroned King”, Iranische Denkmäler, Lieferung 10, enthaltened Reihe II. Iranische Felsreliefs. Berlin: Dietrich Reimer Verlag.
Hermann, J. and Curtis. V.S. (2002). “Sasanian Rock Reliefs”, Encyclopaedia Iranica.
Herrmann, G. (2000). “The Rock Reliefs of Sassanian Iran”, in J. Curtis (ed.). Mesopotamia and Iran in the Parthian and Sasanian Periods, Rejection and revival, 238 BC-AD 642, London: British Museum Press.
Herzfeld, E. (1926). “Reisebericht, Zeitschrift Der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft”, 80: 226-283.
Herzfeld, E. (1935). Archaeological History of Iran, London, Oxford University Press.
Herzfeld, E. (1941). Iran in the Ancient East, Archaeological Studies Presented in the Lowell Lectures at Boston, London, Boston and New York.
Herzfeld, E. (1924). Paikuli, Monument and Inscription of the early history of the Sasanian Empire, Bd. 1-2, Berlin.
Hinz, W. (1969). Altiranische funde und foreschungen, Mit Beitrӓge von Rykle
Borger und Gerd Gropp, Berlin.
Hinz, W. (1973). “Das Sasanidsche Felsrelief von Tang-i Qandil”, Archaeologische Mitteilungen aus Iran, vol. 6, p. 201-212.
Huyse, PH. (1999). “Die Dreisprachige Inschrift Sabuhrs I. A Der Kab-I Zaedust (SKZ)”, 2Bde.=Corpus Inscrionum Iranicarum III 1., Part III, Pahlavi Inscriptions, London.
Levit-Tawil, D. (1993). “Re-dating the Sasanian reliefs at Tang-e Qandil and Barm-e Dilak: Composition and style as Dating Criteria”, Iranica Antiqua XXVIII: 141-68.
Maricq, A. (1958). “Res Gesta Divi saporis”, Syria35. pp. 295-360. (= Classica et Orientalia, Paris 1956, p. 37-101.
Overlaet, B. (2009). “A Roman Emperor at Bishapur and Darabgird: Uranius Antonius and the Black Stone of Emesa”, Iranica Antiqua 46: 461-502.
Overlaet, B. (2013). “And Man Created God? Kings, Priests and Gods on Sasanian Investiture Reliefs”, Iranica Antiqua 48: 313-354.
Potter, D. (2013). Constantine the Emperor, Oxford University Press.
Rezakhani, Kh. (2017). ReOrienting the Sasanians: East Iran in late Antiquity, Edinburg University Press, p. 1-256.
Sarre, F. (1921). “L’art de La Perse Ancienne”, in E. Gres and Gie (eds.), L’art de l’Orient, Paris: 1-55.
Sangari, E. (2013). Les femmes à l’époque sassanide. Données iconographiques et sources textuelles en Iran du IIIème au VIIème siècle apr. J.-C., Université de Lumière Lyon 2, France.
--------------- (2020). «L’iconographie et le statut de femmes sur les bas-reliefs sassanides (224-651 apr. J.-C.)», Iran and the Caucasus, Brill: Leiden-Boston.
---------------- (2022). «The Iconography of Dancers and Their Garments on Sasanid Silver Vessels (Case Study: Four Silver Vessels with Different Features)», in Iran. The British Institute of Persian Studies, Routledge, UK. 
Schindel, N. (2013). “Sasanian coinage”, in Potts. D.T.(ed.), The Oxford Handbook of Ancient Iran, Oxford University Press.
Schmidt, E.F. (1970). Persepolis III, Chicago, University of Chicago Press.
Shahbazi, A.Sh. (1993). "Crown Prince", Encyclopaedia Iranica, vol. VI. Ed. by Ehsan Yarshater, New York: Routledge & Kegan Paul, p. 430-432.
Shahbazi, A.Sh. (1983). “Narse’s relief at Naqš-i Rustam”, Archaeologische Mitteilungen aus Iran 16, p. 255-68.
Shahbazi, A.SH. (1998). “Studies in Sasanin prosopography. III. Barm-i Dilak:
Symbolism of offering flowers”, in V. Sarkhosh Curtise, R. Hillenbrand & J. M.
Rogers (eds.), the Art and Archaeology of ancient Persia, New light on the
Parthian and Sasanian empires, London: 58-66.
Shayegan. M.R. (2013). “Sasanian political Ideology”, in Potts. D. T. (ed.). The Oxford Handbook of Ancient Iran, Oxford University Press.
Tanabe, K. (1990). “Royal Boar-Hunting of the left wall, Tag-i Bustan, IV (Text)”, eds. By Fukai. Sh, et al., Tokyo, p. 83-95.
Trümpelmann, L. (1975). Truimph über Julian Apostata. Jahrbuch Für Numismatik und Geldgeschichte 25: 107- 111.
Vanden Berghe, L. (1984). Reliefs Rupestres de l’Iran Ancien, Bruxelles.
Vanden Berghe, L. (1989). “Barm-e Dilak”, in: Yarshater. E (ed.), Encyclopaedia
Iranica III: 805-806.
Von Gall, H. (1977). “Review of Leo Trümpelmann, Das Sasanidsche Felsrelief von Sar Mashad”, Zeitschrift fur Assyrologie und Vorderasiatische Archaologie, p. 67.
Von Gall, H. (1988). “Das Felsgrab von Qizqapan. Ein Denkmal aus dem Umfeld der achämenidischen königesstrasse”, Bagdader Mitteilungen, 19: 557-82.
Von Gall, H. (2008). “New Perspective on Sasanian Rock Reliefs”, in: D. Kennet and P. Luft (eds.). Current Research in Sasanian Archaeology, Art and History, Proceedings of a Conference Held at Durham University, November 3rd and 4th, 2001: 149-161.
Weber, U. (2007). “Hormezd I. König der Könige von Ērān und
Anērān”, Iranica Antiqua, vol. XLII, p. 387-418.
Weber, U. (2009). “Wahram II, König der Könige von Eran und Aneran”, Iranica Antiqua 44: 559-643.
پژوهش‌نامه زنان
دوره 14، شماره 45
آبان 1402
صفحه 57-81

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 26 اردیبهشت 1402
  • تاریخ بازنگری: 18 مهر 1402
  • تاریخ پذیرش: 19 آبان 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار