نقش زنان حرم‌سرا در اصلاحات دورۀ ناصری

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه تهران

چکیده

در مقالۀ پیش رو، برای بررسی نقش زنان حرم‌سرا در اصلاحات دورۀ ناصری، با بهره‌گیری از رویکرد انتخاب عقلانی به مثابۀ یکی از نظریه‎های عمومی جامعه‎شناسی تاریخی، به توصیف استدلال‌های ارائه شده از سوی زنان حرم‎سرا، در مخالفت با سه بازة اصلاحی 1264-1267 (اصلاحات میرزا تقی‌خان امیرکبیر)؛ 1275- 1278 (اصلاحات شخص ناصرالدین‌شاه)؛ 1287-1290 (اصلاحات میرزا حسین‌خان سپهسالار) پرداخته‌ایم. این مقاله، با نقد نگاه حاکم در تحلیل‌های تاریخی که زنان حرم‎سرای شاهی را به ابژه‌هایی جنسی فرو می‌کاهد که بازیچه‌ای برای پیشبرد منافع درباریان، دیوانیان و روحانیان مخالف اقدامات اصلاحی بودند و بر اندام زنانۀ خود و اغواگری متوسل می‌شدند، با تمرکز بر دو تن از زنان حرم‎سرا یعنی مهدعلیا (مادر ناصرالدین‌شاه) و انیس ‌الدوله (همسر ناصرالدین‌شاه)، بر انتخاب عقلانی این کنش‎گران حاضر در عرصۀ اصلاحات تأکید و استدلال‎های آنان برای مخالفت با رویه‌های اصلاحی را بررسی می‌کند و نشان می‎دهد که نوع استدلال‎های آنها در مخالفت با اصلاحات، تفاوت چندانی با دیگر گروه‌های مخالف رویۀ اصلاحی در دورۀ ناصری ندارد

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Naser al-Din Shah’s Harem Women in the Reforms of Naseri's Era

نویسندگان [English]

  • mohamadreza Javadi Yeganeh
  • Reyhaneh Javadi
چکیده [English]

In the present paper, to analyze the role of Harem women in the reforms of Nasseri’s era, using the rational choice theory as one of the general theories in historical sociology, we described the reasons which these women offered as the cons of the reforms in three reformative period: 1848–1851 (the reforms of Mirza Taqi Khan Amir Kabir); 1859–1862 (the reforms of Nasser al-Din Shah); and 1871–1873 (the reforms of MirzaHossein Khan Sepahsalar). This paper criticized the dominant approach in historical narratives and the analysis that introduce harem women as sexual objects that were simply plaything of the courtiers, governors and clergymen by using their body for seducing. Focusing on two Naser al-Din Shah’s harem women, Mahd-e Olia (1805- 1873) andAnis al-Doleh (1842- 1896), this paper emphasize on the rational choice of this actors and the reasons they are offered to criticize the reforms. This shows that their reasonings are not much different from the other groups who are known as the cons of reforms in Nasseri's era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • reforms in Qajar era
  • the cons of the reform
  • rational choice
  • harem
  • Mahd-e Olia
  • Anis al-Doleh
آدمیت، فریدون (1362). امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون (1385). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون؛ عصر سپهسالار، تهران: خوارزمی.
اسکاچپول، تدا (1388). بینش و روش در جامعهشناسی تاریخی، ترجمۀ‌ هاشم آقاجری، تهران: نشر مرکز.
اسکندری قاجار، منوچهر (1389). «نه راه پیش و نه راه پس: تنگناهای سیاسی ایران در اوایل حکومت قاجار»، جنگ و صلح در ایران دورۀ قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون، زیر نظر رکسانه فرمانفرماییان، تهران: نشر مرکز.
اسمیت، دنیس (1386). برآمدن جامعهشناسی تاریخی، ترجمۀ‌‌ هاشم آقاجری، تهران: ققنوس.
اقبال آشتیانی، عباس (1340). میرزا تقیخان امیرکبیر، به ‌کوشش ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران.
آل‌داود، سید علی (1379). اسناد و نامههای امیرکبیر و داستانهای تاریخی دربارۀ او، تهران: سازمان اسناد ملی ایران: پژوهشکدۀ اسناد.7
امانت، عباس (1383)، قبلۀ‌ عالم، ترجمۀ حسن کامشاد، تهران: کارنامه.
بیانی، خان‌بابا (1375). پنجاه سال تاریخ ایران در دورۀ ناصری، ج 1، تهران: علم.
توحیدی چافی، محمد (1387). قهوۀ قجری؛ آسیبشناسی رقابتهای رجال عصر قاجار، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران (باز)
تیموری، ابراهیم (1357). عصر بی‌خبری یا 50 سال استبداد در ایران؛ تاریخ امتیازات در ایران، تهران: اقبال.
تیموری، ابراهیم (1361). تحریم تنباکو؛ اولین مقاومت منفی در ایران، تهران: شرکت سهامی کتاب‎های جیبی.
جوادی یگانه، محمدرضا (1387). «رویکرد جامعه‌شناسانۀ نظریۀ‌ انتخاب‌ عقلانی:‌ مقدمه‎ای بر تغییرات فرهنگی و اجتماعی برنامه‎ریزی شده»، راهبرد فرهنگ (مرکز مطالعات راهبردی شورای عالی انقلاب فرهنگی)، س1، ش3.
خورموجی، محمدجعفر (1363). حقایقالاخبار ناصری، به ‌کوشش حسین خدیو‎جم، تهران: نی.
راوندی، مرتضی (1378). تاریخ اجتماعی ایران، ج 2، تهران: نگاه.
زیباکلام، صادق (1382). سنت و مدرنیته، تهران: روزنه.
ساسانی، احمدخان‌ملک (1382). سیاستگران دورۀ قاجار، به کوشش سید مرتضی آل‌داود، تهران: مگستان.
سرنا، کارلا (1362). آدمها و آیینها در ایران، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران: زوّار.
شمیم، علی‎اصغر (1375). ایران در دورۀ سلطنت قاجار، تهران: مؤسسۀ انتشارات مدبر.
صدیق‎‎الممالک، ابراهیم‎بن‎اسدالله (1366). منتخبالتواریخ، تهران: علمی.
طالبان، محمدرضا (1388). روششناسی مطالعات انقلاب با تأکید بر انقلاب اسلامی ایران، تهران: پژوهشکدۀ امام خمینی و انقلاب اسلامی.
طباطبایی، جواد (1384). مکتب تبریز، تبریز: ستوده.
کرایب، ایان (1385). نظریۀ اجتماعی مدرن از پارسونز تا هابرماس، ترجمۀ‌ عباس مخبر، تهران: آگه.
کرزن، جورج ناتانیل (1380). ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ‌ غلام‌علی وحید مازندرانی، ج 1، تهران: علمی و فرهنگی.
لسان‌الملک سپهر، میرزا محمدتقی (1337). ناسخالتواریخ؛ دورۀ کامل تاریخ قاجاریه، به اهتمام جهانگیر قائم‌مقامی، ج 3، تهران: امیرکبیر.
لیتل، دانیل (1373). تبیین در علوم اجتماعی؛ درآمدی به فلسفۀ علمالاجتماع، ترجمۀ‌ عبدالکریم سروش، تهران: مؤسسۀ فرهنگی صراط.
ماهونی، جیمز (1391). «بازنگری نظریۀ عمومی در جامعه‌شناسی تاریخی»، جستارهایی در جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمۀ‌ محمدرضا جوادی یگانه و فائزه حاجی‎قاسمی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
مجتهدزاده، پیروز؛ و حسین ربیعی (1387). میرزا نصرالله (آقاخان) اعتمادالدوله صدراعظم نوری؛ بزرگترین قربانی تاریخنویسی برای قهرمانپروری، تهران: انتخاب.
مکی، حسین (1366). زندگانی میرزا تقیخان امیرکبیر، تهران: ایران.
ممتحن‌الدوله شقاقی، میرزا مهدی‌خان (1365). رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، به کوشش ایرج افشار، با همکاری حسینقلی شقاقی، تهران: اساطیر.
مندالیوس، جان (1387). «جامعه‌شناسی تاریخی»، تاریخ‌نگاری و جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمۀ هاشم آقاجری، تهران: کویر.
ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد (1362). تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، ج 1، تهران: آگاه.
هدایت، حاج مهدی‌قلی (مخبرالسلطنه) (1375). خاطرات و خطرات؛ توشهای از تاریخ شش پادشاه و گوشهای از دورۀ زندگی من، تهران: زوار.
 
Hechter, Michael and Kanazawa, Satoshi (1997). “Sociological Rational Choice Theory”, Annual Review of Sociology, 23.
Mclean, Ian (2001). Rational Choice and British Politics: An Analysis of Rhetoric and Manipulation from Peel to Blai, New York: Oxford University Press Inc.
Milner, Henry (2002). Social Democracy and Rational Choice, New York: Routledge.
Murshed, Syed Mansoob (2010). Explaining Civil War, Massachusetts: Edward Elgar Publishing Inc.
Roger D. Congleton (2006). Social Science and History: How Predictable Is Political Behavior? Understanding Change, Edited by Anderas Wimmer and Reinhart Kossler, Hampshire: Palgrave